Tristan en Isolde
onderzoeksnota
1994
|
Deze nota is geschreven in 1994 in het kader van het onderzoekscollege ‘Magie in de Middeleeuwen: magische recepten in het Hattemse handschrift’ onder begeleiding van mw. dr. O.S.H. Lie (Nederlandse taal- en letterkunde, Universiteit Utrecht).
|
Er staan nog vijf nota’s met historisch letterkundig onderzoek integraal op deze site:
- Katharyne Lescailje
- De Génestet
- De brulocht
- Het tabernakel
- Doctoraalscriptie
Hadewijch en
Ruusbroec
klik hiervoor op: Historische letterkunde
|
|
De liefdesdrank van Tristan en Isolde
Een literaire verwijzing in een magisch recept
en de zoektocht naar de verdwenen Middelnederlandse versie
van het Tristan en Isolde verhaal.
door Rozemarijn van Leeuwen
(© 1994)
Afschriften en vertaling van het recept
Het recept van een middeleeuwse liefdesdrank
In het Hattemse handschrift is een recept opgenomen van een liefdesdrank. Als bewijs van de werking wordt verwezen naar het verhaal van Tristan en Isolde.
Hieronder volgen een diplomatisch afschrift (met paleografische aantekeningen), een kritisch afschrift (met woordverklaringen) en een vertaling van het vijfde magische recept in het Hattemse handschrift.
Hiervoor heb ik gebruik gemaakt van de microfilm van het handschrift, en afdrukken hiervan. Deze bevinden zich in het fotoarchief van de sectie Middelnederlandse letterkunde van de Universiteit Utrecht.
Er is in het Middelnederlands geen handschrift met het volledige verhaal van Tristan en Isolde overgeleverd. Wellicht bieden literaire verwijzingen, zoals in dit recept, aanwijzingen voor de inhoud van het niet overgeleverde verhaal.
Diplomatisch afschrift met paleografische aantekeningen
Oemen sal maken vrienscappen die
2 nemmermeer vergaen en sellen eerse die
doot scheidet Neemt een cruyt datmen
4 heet salaterie datmen Inden bosschen vijnt
met gheluwen bloemkenne / neemt agri
6 monie / neemt roode dobbele roosen ne
met coelne / ende doet dat ghij van elken
8 crude dat sap hebt ende menghet te gadere
van elken euen vele / ende nemet rooden
10 wijn alsoe vele als het sap ghedraget
vanden cruden ende menghet al te gadere
12 ende doet den raet dattet ghewijt sij
als men dat wijnwater wijt / ende gheuet
14 drincken wien dat ghy wilt ende drinc
kes mede / nemmermeer en mach die
16 minne scheiden tusschen die twee dies drin
ken dit en is gheen twiuel want het
18 gheschiede tusschen triestamme ende
ysauden van Irlant
Paleografische aantekeningen
• Bij r.1 De tekst begint op de laatste regel van bladzijde 134 (recent toegevoegde nummering).
• Bij r.1 De initiaal ontbreekt (door te weinig ruimte?) of is geheel vervaagd (wel meer initialen zijn gedeeltelijk weggevallen). Ook op microfilm niet te onderscheiden. Links in de ondermarge is een handje getekend, dat naar het eerste woord van de onderste regel wijst.
• Bij r.2 bladzijde 135.
• Bij r.13 Braekman 1987 geeft: wijwater.
• Bij r.17 Braekman 1987 geeft: es.
• Bij r.18 Braekman 1987 geeft: terestamme.
Kritisch afschrift met woordverklaringen
Hoe men sal maken vrienscappen die
2 nemmermeer vergaen en sellen, eer se die
doot scheidet. Neemt een cruyt dat men
4 heet Salaterie, dat men in den bosschen vijnt
met gheluwen bloemkenne. Neemt Agrimonie,
6 neemt roode dobbele roosen, nemet
Coelne ende doet dat ghij van elken
8 crude dat sap hebt ende menghet te gadere,
van elken even vele. Ende nemet rooden
10 wijn, alsoe vele als het sap ghedraget
van den crude ende menghet al te gadere.
12 Ende doet den raet dat het ghewijt sij,
als men dat wijwater wijt. Ende ghevet
14 drincken wien dat ghij wilt ende drinckes
mede; nemmermeer en mach die
16 minne scheiden tusschen die twee dies drinken.
Dit en is gheen twivel, want het
18 gheschiede tusschen Triestamme ende
Ysauden van Irland.
Woordverklaringen
• r. 1 vrienschappen: vriendschap, de band tussen twee vrienden (MNW, IX, 1349, 1) of: liefde (huwelijks-, ook zinnelijke liefde) (MNW, IX, 1349, 2b)
• r. 4 heet: noemt (MNW, III, 240, 2)
• r. 4 Salaterie: vooralsnog onzeker om welk kruid het gaat; zie ‘De liefdesdrank en de literaire verwijzing’
• r. 5 gheluwen: gele (MNW, II, 1297)
• r. 5 bloemkenne: bloemetjes (verkleinwoord van ‘bloeme’) (MNW, I, 1311)
• r. 5 Agrimonie: Agrimonia; zie ‘De liefdesdrank en de literaire verwijzing’
• r. 6 dobbele: dubbele, tweeledige/tweevoudige (MNW, II, 218)
• r. 6 roosen: rozen; zie ‘De liefdesdrank en de literaire verwijzing’
• r. 7 Coelne: Brassica oleracea (coel), of cuelne/serpentine; zie ‘De liefdesdrank en de literaire verwijzing’
• r. 7 doet: zorg ervoor, bewerkstellig (vlg. MNW, II, 242, 2b: doen met een voorw. of ow. zin met ‘dat’: maken dat, bewerken)
• r. 10 ghedraget: bedraagt (MNW, II, 1075, 4)
• r. 12 doet den raet: volg de raad op (vlg. MNW, II, 238, b: doen verbonden met een zelfst. nw. in de 4de nv., ter omschrijving van een werkwoord)
• r. 15 mede: ook (MNW, IV, 1241, 4)
• r. 15 mach: kan (met ontkenning: onmogelijkheid) (MNW, IV, 1841, 4)
• r. 16 scheiden: een einde nemen, eindigen, ophouden (MNW, VII, 374, III, 6)
• r. 17 twivel: twijfel (dit lijdt geen twijfel) (MNW, VIII, 836)
Vertaling
Hoe men vriendschap kan maken, die nimmermeer zal vergaan, eer de dood ze scheidt.
Neem een kruid dat men Salaterie noemt, dat men in de bossen vindt met gele bloemetjes. Neem Agrimonia, neem rode dubbele rozen, neem kool en zorg ervoor dat je van elk kruid het sap hebt en meng het door elkaar, van alles even veel. En neem rode wijn, evenveel als het sap van de kruiden bedraagt en meng alles te zamen. En volg de raad op om het te wijden, zoals men wijwater wijdt.
En geef het te drinken aan wie je wilt en drink het ook: nimmermeer kan de liefde eindigen tussen de twee die het drinken. Dit lijdt geen twijfel, want het geschiedde tussen Tristan en Isolde van Ierland.
[einde van Recept liefdesdrank]
Rozemarijn van Leeuwen, ‘De liefdesdrank van Tristan en Isolde. Een literaire verwijzing in een magisch recept en de zoektocht naar de verdwenen Middelnederlandse versie van het Tristan en Isolde verhaal’ (onderzoeksnota, 1994). Op: www.rozemarijnonline.net/letterkunde.html.
© Het is alleen toegestaan
om gegevens uit deze nota over te nemen
met gebruikmaking van bovenstaande verwijzing.
|
|